İslâmî İlimler Araştırma Vakfı (İSAV)’nın İslâmî İlimlerde Metodoloji Problemi projesi kapsamında İslâm Mezhepleri Tarihinde Metodoloji Problemi konulu toplantı Prof. Dr. Mustafa ÖZ organizatörlüğünde 27-28 Eylül 2003 tarihinde İstanbul‘da TDV İSAM salonlarında gerçekleştirildi.
Doç. Dr. Sönmez KUTLU ve
Doç. Dr. Mehmet Ali BÜYÜKKARA‘nın hacimli birer tebliğ sunduğu toplantıya müzakereci olarak
Prof. Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI
Prof. Dr. Mustafa ÖZ
Prof. Dr. Hasan ONAT
Doç. Dr. İlyas ÜZÜM
Doç. Dr. M. Saffet SARIKAYA
Doç. Dr. M. Zeki İŞCAN
Doç. Dr. Mazlum UYAR
Doç. Dr. Sayın DALKIRAN
Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI
Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR katıldılar.
Raportörlüğü Arş. Gör. Mehmet TOPRAK’ın yaptığı toplantıya Doç. Dr. A. Bülent ÜNAL rahatsızlığı nedeniyle müzakereci olmasına rağmen katılamadı. Kendisine geçmiş olsun dileklerimizi sunuyoruz.
İSAV adına organizeyi başarılı bir biçimde yürüten Prof. Dr. Bedrettin ÇETİNER’e,
salon ve yemekhanesiyle bizleri ağırlayan TDV, İSAM yönetimine teşekkür ederiz.
Özet
İslam Mezhepleri Tarihinde Metodoloji Problemi
(27-28 Eylül 2003 İstanbul)
İSAV tarafından düzenlenen İslâmî İlimlerde Metodoloji Problemi başlıklı ilmî ihtisas toplantılarının dördüncüsü Mezhepler Tarihinde Metodoloji Problemi adı altında 27-28 Eylül 2003 tarihleri arasında İSAM’da yapıldı. Mezhepler Tarihi araştırmalarında bilimsel bilgi üretme konusunda nasıl bir usul takip edileceği, klasik ve modern kaynaklarda sahayla ilgili problemler ve onların çözümünde takip edilecek usullerin tartışıldığı toplantı üç oturumda gerçekleştirildi. Prof. Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI başkanlığındaki 1. oturumda, Doç. Dr. Sönmez Kutlu’nun “İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu” adlı tebliğinin sunumu ve müzakereleri yapıldı.
Kutlu, çalışmaların ancak tartışılarak olgunlaştırılabileceğini belirterek, mevcut dokümanları okuyarak vardığı birtakım sonuçları tartışmaya açtı. Öncelikle neden metodoloji? sorusundan hareketle, bu alandaki kaynak ve bilgi eksikliğini vurguladı. Batıda ortaya çıkan doğa bilimleri ve sosyal bilimlerdeki metodolojilere değinerek, sosyal bilimlerde anlayıcı ve yorumlayıcı bir metodun gereğinden bahsetti. Konunun kavramsal çerçevesinin ele alındığı birinci bölümde Kutlu, usul, fırka ve mezhep kavramlarına kısaca açıklık getirdikten sonra, Mezhepler Tarihinin tanımı konusuna geçerek, bugüne kadar yapılan tanımlardan hareketle geliştirdiği yeni bir tanımı müzakerecilerin dikkatlerine sundu. Daha sonra İslam Mezhepleri Tarihinin problematik alanlarını 14 madde halinde aşağıdaki şekilde sıralayarak, her bir alanla ilgili olarak yapılması gerekenleri belirtti.
1. Mezhepleri ve Dini akımları isimlendirme problemi.
2. Mezhebin doğuşunu hazırlayan sebepler.
3. Teşekkül süreci.
4. Doğduğu yer.
5. Mezhebin bir kişi veya grupla mı başladığının tespiti.
6. İlk temsilcileri.
7. Temel fikir ve kavramları.
8. Fırkalara veya cemaatlere bölünüşü.
9. Yayıldığı bölgeler.
10. Başka mezheplerle ilişkileri ve Tartışma noktaları.
11. Günümüzdeki durumu.
12. İslam Düşüncesine katkıları.
13. İlgili çalışmaların/edebiyatının tespiti.
14. Mezhepler ve Dini Akımlarla ilgili Çağdaş Araştırmalar.
İslam Mezhepler Tarihinde Makalat Gelenekleri ve Genel Özellikleri başlıklı İkinci bölümde, Makalât hakkında bilgi vererek, klasik dönemde Mezhepler Tarihi yazım gelenekleri ve genel sorunları üzerinde durdu.
Üçüncü bölümde Günümüz Mezhepler Tarihi yazıcılığındaki yaklaşımları, Tarihi materyalist, normatif–teolojik, sosyal-pozitivist (içtimaiyatçı), tarihsel-sosyolojik ve zihniyet çözümleyici (Psiko-sosyal) olmak üzere beş farklı kategoride ele alıp değerlendirdi. Psiko–sosyal yaklaşım biçiminde Tepkisel-kabilevî, Akılcı–Hadarî, Geleneksel–Muhafazakar, Siyasal–Karizmatik Liderci ve Keşifci–inzivacı zihniyet tipolojilerinden bahsetti.
Kutlu, tebliğinin son bölümünde İslam Mezhepleri Tarihi yazıcılığında karşılaşılan problemlere çözüm önerilerini şu şekilde sıraladı:
1. Kaynak kritiği ve eleştirel yaklaşım.
2. Tasviri/Betimleyicilik ilkesi.
3. Fikir-hadise irtibatı prensibi.
4. Fikirler üzerinde derinleşme veya fikirlerin tarihlendirilmesi.
5. Şahıslar üzerinde derinleşme.
6. Tarafsızlık (Mezhepler üstü tutum).
7. Disiplinler arası işbirliği.
Prof. Dr. Hasan ONAT başkanlığındaki II. Oturumda Doç. Dr. M. Ali Büyükkara’nın “Bir Bilim Dalı Olarak İslam Mezhepleri Tarihiyle ilgili Metodolojik Problemler” adlı tebliğinin sunumu ve müzakereleri yapıldı.
Büyükkara, ağırlıklı olarak İslam Mezhepleri Tarihinin kaynakları ile ilgili Metodolojik Problemleri ele aldığı tebliğinde öncelikle Mezhepleri isimlendirme ve sınıflandırma problemi ile eldeki kaynakları okuma ve anlama problemi üzerinde durdu.
İslam Mezhepleri Tarihini okuma sorunlarını, sebeplilik ilkesi, indirgemecilik problemi, tarihe dönme, tarafgirlik ve çarpıtma, yanlış ve gerçekdışı isnatlar, gerçek dışı kurgulamalar, zamana bağlı fikir değişiklikleri ve kavram kaymaları başlıkları altında örnekleriyle sıraladı.
Modern bir kaynak olarak internetin kullanımıyla ilgili problemler ile gözlem, anket, görüşme gibi tasviri yöntemlerle ilgili problemleri dile getirdi.
Tebliğin son kısmında araştırmaların pratik değeri konusuna değindi. Burada, bilimsel etikle ilgili sorunlara dikkat çekerek, bilim adamının bilimsel sorumluluk ile toplumsal sorumluluk arasında nasıl bir tercih yapması gerektiği konusunu tartışmaya açtı.
Müzakereler sırasında öne çıkan konular:
a. Bu tebliğlerin ve tartışmaların yayınlanması konusunda gereken titizlik ve çabukluk gösterilmeli, ayrıca bu çalışmalar yayın yoluyla (TRT’nin ilgili programları kullanılabilir) daha geniş kitlelere ulaştırılmalıdır.
b. Bilim ve bilimsel yöntemin tanımı iyi yapılmalıdır. İlahiyat Fakülteleri Üniversitenin bir birimidir, bilim üretir. Fakat mevcut durumda bu fakültelerde üretilen bilginin bilim olup olmadığı açık değildir. Öncelikle bu fakültelerdeki faaliyetlerin ortak zemini bulunmalıdır. Mezhepler Tarihinin sınırları ve diğer disiplinler arasındaki yeri belirlenmelidir.
c. İslam düşüncesinin ana arterleri ortaya çıkarılmalı, bir yol haritası belirlenip çalışmalar ona göre yürütülmelidir. Ayrıca araştırmacılar başlangıçta klasik dönem çalışmalarına yönlendirilmeli, çağdaş dönem çalışmalarına ise daha sonra geçilmelidir.
d. Sürekli iletişim ve diyalogun yanında Mezhepler Tarihi alanında yapılmış çalışmalara kolay erişim imkanı verecek bir WEB sayfası oluşturulmalıdır.
e. Bu konularda ortak çalışmalar yapılmalı ve bu tür toplantılar en az iki yılda bir tekrarlanmalıdır.
f. Mezhepler Tarihi çalışmalarında Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi ve Antropoloji gibi bilimlerden mutlaka istifade edilmelidir.
g. Çalışmaların pratik değeri ile ilgili olarak, bilimsel sorumluluktan taviz verilmemeli ancak toplumsal sorumluluk da göz ardı edilmemelidir.
Raportör Mehmet TOPRAK
Toplantıdan Hatıralar
